طرح «شام جدید» میان مصر، عراق و اردن

نخستین برون رفت از بحران کرونا در جهان عرب از عمان پایتخت اردن بود که تصادفا اولین پایتخت عربی بود که من در سال 1984 برای مشارکت در همایش ملی فلسطین به همراه گروه بزرگی از روزنامه‌نگاران و نویسندگان به آنجا رفته بودم. رویدادهای این همایش را باید در مناسبت دیگری بیان کرد اما چه بسا مکان برپایی آن در هتل «قدس»، تفاوت زیادی با هتل «دبلیو» داشته باشد که مکان برپایی کارگروه طرح «شام جدید» در 21-22 اکتبر گذشته بود.
وظیفه من در این نشست علاوه بر اظهار نظر در خصوص ایده‌های دیگران، ارائه طرحی پیرامون رهیافت مصر نسبت به این موضوع (شام جدید) بود. این سفر در عین حال فرصتی برای اطلاع از اوضاع اردن بود که پایتختش شاهد خیزشی ملحوظ در عرصه توسعه و عمران است که در طول 40 کیلومتر فاصله میان فرودگاه و پایتخت، کاملا قابل لمس می‌باشد.این فاصله تا پیش از بیست سال قبل، تماما بیابانی گسترده بود اما اکنون تبدیل به منطقه‌ای آباد و بسیار شیک شده که شباهت به مناطق پیشرفته در کشورهای ثروتمند دارد.
در جریان بازدید به همراه دوستم مصطفی الحمارنه، عضو مجلس اعیان اردن، سخن به رویدادهای گذشته و دگرگونی‌های بعدی و همچنین دوستان و آشنایان در قید حیات و یا درگذشتگان رسید اما موضوع پیشرفت در اردن، اصلی‌ترین تم و محور گفت‌وگو بود. اردن به تازگی از آزمون ثبات خود بیرون آمده بود اما نکته چشمگیر، موفقیت این کشور در این آزمون و آینده روابط مستحکم و پایدار با مصر بود. همه این مطالب در عین حال بی‌ارتباط با علت حضور من در اردن نبود زیرا عنوان« سرزمین شام»، اصطلاح رایج و متداولی در مصر نیست. در گذشته این باور وجود داشت که شام در برگیرنده کشورهای ماوراء مرزهای شمالی مصر است.
همان روز و بشکلی کاملا تصادفی و ناراحت کننده، دریافتم که منظور از شام همان دمشق است. علت این امر چه بسا این باشد که دمشق، مرکز منطقه سوریه بزرگ در دوران عثمانی‌ها بود. واقع امر از این قرار است که اصطلاح «شام جدید»، چندان رواجی در مصر ندارد و از سوی مقامات مسئول مصر، جراید و رسانه‌های این کشور به کار نرفته است.
طرح «شام جدید» برای نخستین بار از سوی مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق در جریان نشست سه جانبه مصر، عراق و اردن در عمان در 25 آگوست 2020 به کار رفت. در بیانیه این نشست به پروژه برپایی پایگاه اقتصادی این سه کشور اشاره شده که مشارکت در سرمایه‌گذاری دراز مدت و مبادلات تجاری گسترده را با تکیه بر نفت عراق و سرمایه‌های انسانی مصر و ایفای نقش اردن به عنوان رابط میان آن‌ها برای این سه کشور تامین می‌کند.
بیانیه نشست سران سه کشور در 27 ژوئن 2021، نشان دهنده دستاوردی بزرگتر بود زیرا حجم مشارکت آن‌ها، در برگیرنده ابعاد امنیتی و راهبردی گردید که راهگشای تحقق همسویی اقتصادی است. این چنین همسویی می‌تواند اجرای بسیاری از پروژه‌هایی را تضمین کند که شامل مشارکت مصر و اردن در بازسازی عراق در ازای دریافت نفت از این کشور است.این بیانیه، بازتاب واقعیتی است که مبتنی بر همکاری در عرصه مبارزه با تروریسم از یک سو و گشودن درهای عراق به روی نیروی کار مصر از سوی دیگر است. شایان ذکر است که حجم نیروی کار مصری شاغل در عراق پیش از حمله آمریکا به این کشور، به 4 میلیون نفر رسیده بود.
کوتاه سخن این است که این پروژه، دو بعد اقتصادی و سیاسی دارد. بعد اقتصادی بر مبنای کشیدن خط لوله انتقال نفت از بصره به بندر عقبه در اردن و از آنجا به مصر است. این خط لوله، عرضه نفت بشکه 16 دلاری در بازار جهانی را برای مصر و اردن تامین می‌کند. مصر نیز همزمان خطوط انتقال نیرو به اردن و از آنجا به عراق را خواهد کشید. شرکت‌های مصری نیز در ازای نفت عراق، در روند بازسازی و تعمیر زیرساخت‌های این کشور مشارکت خواهند داشت. در ابعاد سیاسی نیز مصر در ایجاد نهادهای عراق در نیروهای مسلح، انتظامی و نهادهای دولتی مشارکت خواهد کرد.
این اقدام در راستای «شام جدید»، امر بی سابقه و تازه‌ای برای منطقه نیست زیرا سه کشور مزبور که در گذشته «حلقه کشورهای عربی» نامیده می‌شد، قبل از امضای پیمان صلح مصر و اردن با اسرائیل همکاری منطقه‌ای مشترک داشتند. این سه کشور همچنین قبل از حمله عراق به کویت، تحت عنوان «شورای همکاری عربی» در یمن همکاری مشترک داشتند. نکته تازه نشست کنونی این است که موضوع همکاری در محیط عربی متفاوتی مطرح می‌شود که در پی آنچه که «بهار عربی» نامید شده، تبلور یافته است. «شام جدید» رویکردی در جهت پایان دادن به منازعات و از سرگیری همکاری میان کشورهای عربی قرار دارد.
این روند به مانند از سرگیری روابط مصر، سعودی و امارات با قطر است، یا بازگشت روابط میان مصر و امارات با ترکیه، کما همه در کنار تنش زدایی میان سعودی و ایران، می‌تواند به تنش زدایی در جبهه‌های متعدد بیانجامد.

از دیدگاه مصر، رویکرد «شام جدید» در تکمیل تلاش‌های این کشور در شرق مدیترانه، به موازات حمایت از همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای با مشارکت اردن و فلسطین قرار دارد. در شمال دریای سرخ نیز شاهد پروژه‌های مشترک مصر و سعودی در عرصه‌های انرژی و توسعه هستیم.

با توجه به این فعالیت‌ها، بازکردن مرز میان اردن و سوریه امکان پذیر بوده و می‌توان پروژه انتقال گاز مصر به اردن و سوریه برای کمک به مهار بحران شدید جاری در لبنان را نیز دنبال کرد.
این رویکرد مصر در راستای همکاری‌های منطقه‌ای، مورد تائید کشورهای شورای همکاری خلیج و همچنین اتحادیه اروپا و آمریکا قرار گرفته است. بی‌تردید این رویکرد مشتمل بر فرصت‌های اقتصادی مشخصی برای اجرای پروژه‌ها میان این سه کشور است. فرصت‌های سیاسی نیز در قالب کاهش روزافزون دایره منازعه‌ها از یک سو و حمایت از رویکرد صلح در منطقه از سوی دیگر وجود دارد.
این رویکرد در عین‌حال در ارتباط با عراق با شماری ازچالش‌ها مواجه است که مورد چشمداشت ایران، ترکیه و منافع چین و روسیه بوده که بی ارتباط با بازسازی عراق نیست. بخشی دیگر از این چشمداشت‌ها مربوط به موضوع انتقال نفت و گاز از عراق به دیگر نقاط جهان، بدون عبور از منطقه خلیج و تنگه هرمز و مواجه شدن با تهدیدهای ایران است.
چالش دیگر به موضوع منازعه عرب‌ها و اسرائیل بازمی‌گردد که در حال حاضر بر محور حماس در عرصه فلسطین و جنگ پنهان ایران و اسرائیل در عرصه سوریه و وضعیت تنش‌آلود جاری در لبنان و نقش حزب‌الله در آن به عنوان عنصر وابسته به ایران قرار دارد.
سومین چالش مرتبط با سوریه است که از وضعیت آرام‌تری در مقایسه با سالیان گذشته برخوردار است اما همچنان درمعرض دخالت‌ورزی‌های خشونت آمیز جهانی و منطقه‌ای می‌باشد؛ آنهم در حالی که آشتی داخلی هنوز در مراحل اولیه خود است. این چالش بستگی به میزان قدرت رویکردهای همکاری و مسالمت‌جویانه در منطقه در غلبه بر رویکردهای منازعه‌طلب و خشونت بار دارد که در دهه اخیر موجب بروز نگرانی و تنش در تمامی منطقه شده‌ که دنباله‌های آن هنوز در سودان، تونس، لبنان، سوریه و یمن قابل مشاهده است.
در این نقطه است که دیالکتیک تاریخی را مشاهده می‌کنیم که در حال فعل و انفعال و احیانا برخورد و تصادم با رویکردهای متفاوت است. ناگفته نماند که مصر از پشتوانه‌هایی برخوردار است که ظرف 7 سال گذشته در عرصه‌ توانمندی توسعه اندوخته که باعث شده این کشور در زمینه اصلاحات و عمران و یا در ابعاد سیاسی و دیپلماتیک، پیشتاز باشد. مصر در این ابعاد از توانایی، مهارت و نیروی کار زبده و در عین حال قدرت تحمل و شکیبایی در تعامل با وضعیت‌ها و مواضع پیچیده برخوردار است.
منبع: المصری الیوم
ترجمه: العربیه فارسی